Από το celluloid στα gigabytes
Σκηνοθέτες σε όλο τον κόσμο σήμερα δεν έχουν γυρίσει σε φιλμ ούτε ένα κινηματογραφικό καρέ. Δεν ξέρουν να αλλάζουν σασί, να διαλέγουν φιλμ διαφορετικής φωτοευαισθησίας, να υποφωτίζουν μισό στοπ ώστε να πουν μετά στο εργαστήριο να τυπώσει τα dailies υπερφωτισμένα +3/4 να τα δουν την επόμενη μέρα. Δεν έχουν ζήσει με την αγωνία του "πόσα κουτιά φιλμ έχουμε ακόμα;" ή "μας φτάνει το κουτί για μια ακόμα λήψη ή θα μείνουμε στη μέση". Δεν έχουν μεταχειριστεί ποτέ στη ζωή τους φιλμ, δηλαδή το υλικό που πάνω στην ασημένια του επίστρωση αποτυπώθηκαν τα αριστουργήματα του Eisenstein, του Kazan, του Tarkovsky, του Welles ή του Αγγελόπουλου. Όμως, αν και λατρεύουν να το βλέπουν στη μεγάλη οθόνη, μάλλον δε τους λείπει όταν δουλεύουν. Σκέφτονται, γράφουν και κάνουν ταινίες ψηφιακά. Ξέρουν για τα διαφορετικά χρωματικά προφίλ στις μηχανές, που αυξάνουν το διαθέσιμο εύρος χρωματικών αποχρώσεων. Ξέρουν για το color grading δυο επιπέδων. Για το πότε προτιμάμε να γράφουμε σε κάρτες μνήμης και πότε σε σκληρούς δίσκους. Και πώς με μια ψηφιακή μηχανή μπορείς να γυρίσεις σε χώρους και συνθήκες που με φιλμ δε θα μπορούσες ποτέ. Τα dailies τα βλέπουν την ίδια στιγμή αν χρειαστεί, αλλιώς λίγες ώρες μετά το γύρισμα. Η κάθε εποχή έχει τα μέσα της. Και τους τεχνίτες της που ξέρουν να τα χρησιμοποιούν και να τα εξημερώνουν. Και το μέσο δεν κάνει τη ταινία. Αυτή τη κάνουν οι άνθρωποι. Γι' αυτό και δεν έχει νόημα καμία προσπάθεια σύγκρισης του φιλμ και του ψηφιακού τρόπου αποτύπωσης. Οι μεγάλοι δημιουργοί, αν γεννιόντουσαν σήμερα, ανεξαρτήτως των εργαλείων που θα είχαν στη διάθεσή στους, θέλω να πιστεύω ότι θα έκαναν εξίσου μεγάλες ταινίες.
Side by Side Official Trailer (2012) from Company FilmsTo νέο ντοκιμαντέρ Side by Side, το οποίο παρουσιάζει ο Keanu Reeves στο επερχόμενο φεστιβάλ του Βερολίνου, έρχεται σε ένα σημείο καμπής, τη στιγμή που παραδοσιακοί κατασκευαστές φιλμ είναι στα πρόθυρα της κατάρρευσης (πτώχευση της Kodak ενώ η Fuji, το μοναδικό αντίπαλο δέος, επίσης καρκινοβατεί), και όλοι οι κατασκευαστές κινηματογραφικών μηχανών με φιλμ σταμάτησαν πλέον να τις παράγουν. Ταυτόχρονα, σκηνοθέτες που ορκίζονταν στο φιλμ, περνούν σιγά-σιγά στην απέναντι όχθη, όπως o Martin Scorsese στο τρισδιάστατο Hugo. Πρόκειται λοιπόν απλώς για περίπτωση προχωρημένου και ολοκληρωτικού marketing και product placement ή μήπως και η ίδια η βιομηχανία προσπαθεί να δικαιολογηθεί με αυτό τον τρόπο, ψάχνει μια νόμιμη απενοχοποίηση ώστε να αποχαιρετίσει το φιλμ και να στραφεί ολοκληρωτικά πια στα ψηφιακά φορμά; H βιομηχανία της παραδοσιακής αναλογικής κινηματογράφησης, ακολουθεί εδώ και καιρό τη φορά του ψηφιακού ανέμου: Αρχικά ξεκίνησε η Panavision με τις Panavised Sony CineAlta, αυτές που προώθησε ο George Lucas με τα νέα Star Wars, ακολούθησαν και άλλοι, με μηχανές όπως η SI-2K (Slumdog Millionaire) και τώρα πια με την Arri Αlexa, που έχει ακόμα και οπτικό βιζέρ, "όπως οι πραγματικές μηχανές των 35 χιλιοστών".
Φυσικά την επανάσταση στον κόσμο της ψηφιακής κινηματογραφικής φωτογραφίας έφερε η Red που λόγω χαμηλού κόστους και υψηλής ποιότητας εκδημοκράτησε το μέσο. Η εταιρεία πλέον από outsider έχει αναδειχθεί σε κεντρικό παίχτη της χολιγουντιανής βιομηχανίας, με υποστηριχτές βαριά ονόματα στην καρέκλα του σκηνοθέτη (Steven Soderbergh, David Fincher, Peter Jackson) αλλά και πολλά S3D μπλοκμπάστερ (Πειρατές της Καραϊβικής 4) τα οποία χρειάζονται το μειωμένο βάρος/όγκο του ψηφιακού συστήματος και τη διατήρηση της ψηφιακής αλυσίδας σε όλη τη διάρκεια της παραγωγής. Τον τζίρο αυτής της τεράστιας αγοράς τον αντιλαμβάνεται κανείς από τις μηνύσεις της Red προς την Arri με κατηγορίες για βιομηχανική κατασκοπία σε βάρος της αλλά και την συμπεριφορά της Red απέναντι σε αρνητικά σχόλια και κριτικές των προϊόντων της, ακόμα και από σοβαρούς επαγγελματίες. Τεράστιοι κατασκευαστές επενδύουν σε νέα μοντέλα μηχανών, γυρίζοντας ταινίες μικρού μήκους ως showcases. Όταν όμως μια ταινία όπως το Black Swan, υποψήφια για Όσκαρ Φωτογραφίας και γυρισμένη σε στιλ νουβέλ βαγκ με Σούπερ 16 και κάμερα στο χέρι, καταφέρνει να κρύψει εντός της βασικές σκηνές γυρισμένες με ψηφιακή φωτογραφική μηχανή, και να έχει αποτέλεσμα εφάμιλλο και μη διακριτό από το υπόλοιπο φιλμ, τότε καταλαβαίνει κανείς ότι τα σύνορα έχουν πια γίνει ακαθόριστα.
Kodak Film - No Compromise from Jason OxleyΑπέναντι σε αυτή την καταιγίδα ψηφιακών εξελίξεων, η Kodak, έχει πολλά επιχειρήματα, άλλα λογικά και άλλα περισσότερο συναισθηματικά (π.χ. θέματα αξιοπιστίας). Πάντως, στον πόλεμο των φορμά, απάντησε αντίστοιχα: αυξάνοντας και αυτή το μέγεθος του καρέ από 35mm σε 65mm σε μια σειρά ταινιών, μας θύμισε πώς είναι τα έπη γυρισμένα σε μεγάλο φορμά, παρέχοντας τις αντίστοιχες δυνατότητες στον Christopher Nolan, και τον διευθυντή φωτογραφίας του Wally Pfister για τις ταινίες τους. Ωστόσο, και εδώ φαίνεται ότι θα κριθεί το αποτέλεσμα, τελικά όλα είναι θέμα κόστους: Το φιλμ συνεχίζει να είναι ελιτίστικα ακριβό μέσο, και τέτοια οφέλη μπορούν να αποκομίσουν μόνο οι υπερπαραγωγές. Ορκισμένοι υπερασπιστές του είναι είτε σκηνοθέτες με πολλά μηδενικά στον προϋπολογισμό τους (όπως ο Steven Spielberg), είτε ελάχιστοι σκηνοθέτες που ξέρουν ακριβώς τι θέλουν και πώς θα το πετύχουν (παράδειγμα o Jeff Nichols). Ακριβώς επειδή είναι ακριβό, το φιλμ θέτει πολλούς πρακτικούς και δημιουργικούς περιορισμούς στους περισσότερους κινηματογραφιστές. Σε πρόσφατη κουβέντα που είχα πάνω σε γύρισμα, με έναν από τους καλύτερους Έλληνες οπερατέρ, επί του θέματος, μου είπε: "Μα δεν έχει τελικά σημασία τι προτιμάς... Ναι, ok προτιμάω το φιλμ. Και λοιπόν; Σημασία έχει με τι μπορείς να κάνεις τη δουλειά σου. Με φιλμ θα μπορούσαμε να κάνουμε 2, άντε το πολύ 3 λήψεις. Ενώ τώρα, ο σκηνοθέτης μπορεί να κάνει όσες λήψεις χρειάζεται..."
Οι οικονομικοί περιορισμοί, το κόστος των εργαστηρίων για επεξεργασία φιλμ (το περιβόητο digital intermediate) αλλά και οι άπειρες δυνατότητες του post production σε υπολογιστή, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια επιλογών. Αν αύριο η Κodak και η Panavision αποφάσιζαν να "δώσουν φιλμ στο λαό", δηλαδή φτηνές και καλές μηχανές φιλμ, φτηνό φιλμ στοκ και σκάνερ για να το περνά κανείς στον υπολογιστή του και να το μοντάρει, ίσως τα πράγματα να άλλαζαν. Αλλά τελικά, στην οικονομία του πλήρους καπιταλισμού, δεν χωρούν συναισθηματισμοί, ούτε θέματα αισθητικής επιλογής. Ιt's all about the money. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς τον εξοπλισμό των κινηματογραφικών σχολών όλου του κόσμου, και θα δει σταδιακά την αντικατάσταση των φοιτητικών μηχανών Super 16mm από αντίστοιχες ψηφιακές -- οι νέες γενιές των κινηματογραφιστών, οι γενιές που μεγάλωσαν με την κάμερα του κινητού τηλεφώνου, δεν θα γνωρίσουν (παρά ελάχιστα) το φιλμ. Ο Scorsese έχει δίκιο όταν λέει ότι οι απαρχές του σινεμά έχουν ταυτιστεί με το σελουλόιντ, και άρα όσο και αν εξελιχθεί ο κινηματογράφος, δεν μπορεί να χάσει την επαφή με τις ρίζες και την ιστορία του. Η ψηφιακή τεχνολογία, από την άλλη πλευρά, έχει πλέον απλωθεί σε όλο το εύρος των κινηματογραφικών προϋπολογισμών, από τα μπλοκμπάστερ μέχρι τις "χειροποίητες" ταινίες. Μια ψηφιακή μηχανή τύπου DSLR σήμερα κοστίζει μαζί με τους φακούς λίγες χιλιάδες ευρώ, και με κάδρο μεγέθους 35mm το οπτικό αποτέλεσμα είναι αρκούντως κινηματογραφικό για τους περισσότερους θεατές, έτσι η ψαλίδα δείχνει να κλείνει: Κάθε κοριτσάκι σε κάθε γωνιά της γης μπορεί πλέον να γυρίζει τις ταινίες που θέλει, όπως προφήτευε ο Francis Ford Coppola στα γυρίσματα της Αποκάλυψης Τώρα... άρα πλέον το μόνο που μένει, είναι να το κάνει. Γιατί, πέρα από κάθε μέσο και υλικό, αυτό που τελικά έχει σημασία και αναμετράται με τους θεατές και το χρόνο, είναι το αποτέλεσμα: Οι ταινίες.